Hij was de laatste van de Gaddafi-clan die eind augustus het brandende Tripoli verliet. Maar eerst maakte de Saif al-Islam, gepolijst hoofd, zware wenkbrauwen en een bril met dun montuur, een rondrit door de weinige straten die nog in handen waren van de bijna verslagen Libische strijdkrachten. Rechtop staand in een fourwheeldrive ontving hij de toejuichingen van medestanders. Zijn vingers in het V-teken: ’We winnen. Alles is goed.’ Nu is hij de meest gezochte Libiër.

De actie toont Saif al-Islam ten voeten uit: brutaal en overtuigd van zijn eigen gelijk. Een moraalridder, maar wel met twee gezichten. Aan een zijde wierp hij zich de laatste jaren op als hervormer voor een betere verdeling van de welvaart in zijn vaderland. Hij strooide met geld na de aardbeving in Haïti. En niet voor niks ging zijn proefschrift aan de London School of Economics over de rol van het maatschappelijk middenveld bij de democratisering. ‘Een aardige man met wie je op het eind van het interview telefoonnummers uitwisselt’, vertelde een team van Euronews. Dat ze bijna een week moesten wachten voor het gesprek waren ze vergeten.

Saif al-Islam Muammar Gaddafi heeft een westers voorkomen compleet met maatpakken, spreekt keurig Engels en was in zijn beste dagen salonfähig tot het Britse hof. Maar altijd leunde hij riant op zijn vaders onbeperkte macht in Libië, zegt Salem, een Libische vertaler, aan de telefoon. ‘Een miljoen mensen hebben voor Muammar gedemonstreerd. Niemand van zijn zonen is ooit zo populair geweest.’ Zo confisqueerde Saif al-Islam tijdens de revolutie zes maanden lang de duurste suite van het Rixos al Nasr-hotel, het meest luxueuze van Tripoli. De rest van de kamers verdeelde hij onder medewerkers en de internationale media die naar hartelust gratis konden eten. De kosten bedroegen de lieve som van zes miljoen dollar. ‘Nooit is er één cent betaald’, vertelt de regionale manager Klaus Gfrerer van de eigenaar Swiss Inn. Saif al-Islam noemde de Libische manier van zakendoen overigens: ‘onze eigen populaire versie van het kapitalisme’.

Alles draaide om het vasthouden van macht bij de Gaddafi’s die het land 42 jaar in een wurggreep hielden. En Saif al-Islam, de tweede zoon, beheerste het spel. Zijn omgebrachte jongere broer Muthassim was lange tijd zijn belangrijkste concurrent, maar viel af omdat die zijn vader van de troon wilde stoten en zich onislamitisch gedroeg door zijn omgang met hoeren en drugsgebruik. Daarentegen verwierf de slimmere Saif al-Islam, die stiekem drinkt, in oktober 2009 een sleutelpositie in het Algemeen Volkscongres, een soort parlement dat voornamelijk uit ja-knikkers bestond, en het Volkscomité, de regering. Onderwijl ontkende hij met zijn Januskop glashard dat de macht in Libië zou worden overgedragen van vader op zoon.

Maar het was Saif al-Islam, wat zwaard van de islam betekent, die tijdens de acht maanden durende opstand door vriend en vijand als de facto premier werd gezien. Keer op keer waarschuwde hij het Westen dat de rebellen Al-Qaida-gestuurde fanaten waren. Om vervolgens een voor hem kenmerkende opportunistische zwaai te maken en halverwege de strijd zijn baard te laten staan, als teken dat hij het fundamentalisme was toegewijd. Volgens de Franse Midden-Oostendeskundige Vincent Hugeux van het weekblad L’Express was die U-bocht nodig om zijn opvolging als kroonprins te consolideren. ‘Hij moest zijn pro-westerse liberale dandy-achtige imago van zich afschudden om de steun te krijgen van de oude garde.’

Terwijl zijn vader op 20 oktober het laatste bolwerk Sirte via de westelijke route verliet en stierf in de handen van de rebellen, glipte Saif als laatste van de weerbare zonen richting Niger. Want bovenal is hij een overlever. Hier in de kurkdroge woestijn met de hete adem van bloeddorstige rebellen in zijn nek zet hij het schaakspel voort. Telefonisch presenteerde hij zich aan een Syrisch tv-station als de nieuwe Omar Mukhtar, de opstandeling die in de jaren dertig van de vorige eeuw vocht tegen de Italiaanse bezetting en in 1931 stierf aan de galg. ‘We zetten ons verzet voort. Ik ben in leven en van plan tot het uiterste te gaan en wraak te nemen.’ Onderwijl werkt hij opportunistisch aan een deal met aanklager Luis Moreno Ocampo van het Internationaal Strafhof in Den Haag, dat hem zoekt wegens misdaden tegen de menselijkheid. Saif al-Islam zou in maart opdracht hebben gegeven te schieten op ongewapende demonstranten. En met wat wheelen en dealen sleurt hij er misschien een veilige woonplek uit na zijn straf in de Scheveningse gevangenis.

Want de kansen dat Saif al-Islam elders een langdurige schuilplaats vindt zijn klein. Vriend-dictator Robert Mugabe van Zimbabwe loopt met 83 jaar op zijn laatste benen en de Venezolaanse vriend-leider Hugo Chavez heeft kanker. Op steun van zijn medestanders die hem ooit bejubelde hoeft hij niet te rekenen. ‘Momenteel maakt in Tripoli niemand zich druk om de Gaddafi’s’, laat tolk Salem weten, ooit supporter van het oude regiem. ‘Er zijn grote problemen. Jongeren schieten op straat en auto’s worden gestolen. Mensen zijn bang dat we een soort Somalië worden. Met Saif al-Islam aan de macht was dat niet gebeurd, diefstal kenden we nauwelijks. Maar met hem hadden we andere problemen.’

Het verhaal staat in de De Pers. De foto nam ik in augustus na de val van de hoofdstad. Een foot van Saif al-Islam heb ik niet. Wel een portret van vadertje Muammar waar naar hartenlust over kon worden gereden. Een grote belediging voor de betrokkene en familie, maar als wraak onschuldig.